De Eem is van oudsher als een vaarweg voor goederen gebruikt. Vooral in tijden dat het wegennet in Nederland nog veel te wensen overliet of nog helemaal ontbrak, was vervoer over water belangrijk. De Eem was vooral voor Amersfoort van groot belang.
Over het varen op de Eem met vrachtschepen, is niet heel veel geschreven. Een uitzondering is een stukje in het boek ‘De voorbije vloot’ van Hylke Speerstra. In dit boek heeft hij verhalen en herinneringen van de laatste echte schippers opgetekend. Een van die schippers was Reijer Veldman, geboren 1895. Het verhaal speelt in 1915 op de klipper Avontuur waarop Veldman als knecht bij zijn vader voer. Het vertelde daarover het volgende.
‘Voor een schappelijke prijs gingen we 150 ton kolen naar Amersfoort brengen. Met alle risico’s van dien want er stond soms geen traan water in de Eem. En vader had toch al zo’n hekel aan de Zuidwal. Wel, het vaarwater bleek inderdaad droog te zijn. Maar ik had een geluk bij een ongeluk want voor ons voer een klipperaakje en ik dacht: Hė, daar is een mooie meid aan boord.
Dicht bij elkaar in de buurt gingen wij aan de Zuidwal bij de uiterton van de bebakende geul naar de Eem, ten anker. Totdat het water begon te wassen. Voor het gereefde fokje gingen we de Eem op. ’t Was donker. Vader was nergens helemaal bekend, maar overal een klein beetje. Toen we een eindje naar binnen waren, begon het schip ineens met z’n kont naar de wal te trekken. Nog net op tijd ontdekte vader een dijkbreuk. Meteen liet hij het achteranker lopen, waarschuwde die schipper met dat klipperaakje en we gingen andermaal liggen.
Een paar dingen staan me van de volgende ochtend voor de geest. We zagen een boer vlakbij in het vlakke land melken. Ik erheen om melk. Toen ik weer aan boord kwam, was het duidelijk: we moesten allemaal in de jaaglijn en zien in Amersfoort te komen. Daar trokken we heen, stap voor stap.’
Het verhaal geeft een paar inkijkjes over de moeilijkheden om de Eem te bevaren. Dat zijn laag water, dat het moeilijk was om tegen de stroom op te varen en ook de donkerte.
Slechte vaarweg
De Eem was eeuwenlang geen gemakkelijke vaarroute. Dat kwam doordat de verschillende beken waaruit de Eem bij Amersfoort ontspringt, veel zand meevoerden. Dat bezonk in de Eem waardoor er ondiepten ontstonden en de scheepvaart werd belemmerd. Vaak konden grotere schepen niet verder komen dan tot de Grote Melm bij Soest. De vracht moest dan in kleinere schepen worden overgeladen. Om te voorkomen dat de Eem helemaal niet meer te bevaren werd, bepaalde Karel V al in 1555 dat Amersfoort en andere gemeenten in Eemland in totaal 143 mensen moesten leveren om de Eem op diepte te houden. Bunschoten moest 15 gravers sturen.
Dat hielp wel, maar het was een onbegonnen werk omdat de beekjes zand bleven aanvoeren en er op die manier continu gebaggerd moest worden. Eigenlijk bleef dat tot in de 20e eeuw het geval. Begin jaren 1930 kwam het beheer van de rivier bij de provincie Utrecht en werd besloten de vaargeul van de Eem te verdiepen en te verbreden. Ook werden wat bochten afgesneden en was de Eem bevaarbaar voor schepen tot 500 ton. Vijftig jaar laten werd de Eem opnieuw aangepakt, weer werden een paar bochten afgesneden en er vond opnieuw een verdieping plaats waardoor de rivier bereikbaar werd voor schepen tot 1000 ton. Ondanks dat bleef baggeren regelmatig nodig.
Niet alleen het zand leverde problemen op. Bij sterke zuidenwind werd het water uit de Eem weggeblazen naar de Zuiderzee of het IJsselmeer waardoor de Eem vrijwel droog kwam te liggen. Van varen kon dan helemaal geen sprake zijn en moesten schepen bij de monding van de Eem voor anker gaan.
Schepen
Elke tijd kent zijn eigen soort schip. In de tijd van de zeilvaart voeren verschillende soorten zeilschepen door de Eem. Met de komst van stoomschepen en later scheepsmotoren, verdwenen de oude vrachtschepen. In plaats daarvan kwamen er, na de verschillende verbeteringen van de Eem, steeds grotere schepen. Grotere schepen die meer vracht konden vervoeren dan kleine schepen waardoor het aantal vrachtschepen afnam. Ook door het verdwijnen van bijvoorbeeld de mengvoerindustrie in Amersfoort, verminderde de vrachtvaart. Maar nog altijd is de Eem van belang voor de aanvoer van vooral zand, grint en andere losse grondstoffen.
Arie ter Beek
